زنی بود در بــلـــخ بــامی و شـــــــــــاد
که گيتی چنو دختر هــرگـــــز نـــــــزاد
گــزيــده بــه شــاهی بـلـخ گــزيــــــــــــــــن
بِهين ملک جمشـــــيدش زيـــر نـگـيــن
بــــــــلنـــــدان دَرفــــــــش دُرفــــــــــشـــام او
دُرفشــــام مـــلــک ســـــــَـــريــــــــــــــــــــرام او
بسيرت فرشته به صــورت چــو حور
به‌چهر‌همچو ماه و به مِهر‌‌همچو‌‌هــــــــور
فضائی اگر بــلــخ ، بــــرجــيـــــــس آن
ســبائی اگــــــر بلـــخ ، بــــلــقــيـــس آن
چو بدر مُنيرش کــمــال از جـــــمـــال
به نيکی شان و بـــه پـــاکی مــثـــــــال
به داد و دهــش دســــت او اســتــــوار
زعدل و سخــــا تـــخــت او بــرقـــــــرار
جهان گر همه دل ، جـهـانــــــدار او
اگـــــــــــــــر دل همـــــه درد، تــــيمـــــار او
نــکــوئی و دانــش دو دسـتــور وی
رعايتــگــــری ديـــــــــن و دستــــور وی
به مردم پژوهيش ايــــــمـــان ســـخـــــت
به عهد استواريش پيمــان ســـــخــــت
ز بــغـــداد زی بــلــخ آمــــــــــد نــــــشان
بـطغــــــــــرای تمــغــــای عــبــاســيـــان
کـــــه بــــــــر نـــام سلطان بــعـنـوان بــاج
ز مردم ستاند ســــه چنــدان خـــراج
چــــو فـــرمان سلـــــطان بغـــــداد ديــــد
لـــــــب از خشــــم جـــور زمــانــه گزيد
چــو بر جور ديگــــر بـــــگردد زمــــان
شـــــود حکم دجلـــــه بــــــر آمــــو روان
اگـــــر دست يابد عـــــرب بـــــر عـــجم
بصحــــــرا نشيــنـان دهـــــد جــــام جـــم
فــــــرو شـــــــــــد غــبــاری بــــر اُمّ‌الــبــلاد
بـــــــــر آيينـــه ســـــــــور دلــهـای شــــــــاد
بـــه مـــــردان انديشه شد عرصه تنگ
کـــــه جائی نمانده است جز بهر جنگ
از انــــديــــشــه جـنـگ و پـيـکار مست
شدنــد و کشيدنـــــــد از کار دســـت
زنان سرمه از چـشم و غـــــازه ز روی
بشستند و شانــه نــکــــردنــــد مــــوی
کـــــهن جـامه کردنـــــد در بـــــر هــمــه
ز تـــــــــن دور کردنـــــــد زيــــــور هــمــه
سوی خــــــــــرگــــه شـــــاهبانو روان
شدند هــمچو زی مــــه روان اختران
کــــه ای مـــــــــــــــادر مـهــربـــان بـــــــزرگ
مهیــــن بــانـــــــــــــــوی دودمـــان ســـــترگ
ز تدبير تــــــــو شـــــاد و آبـــــاد بـــلــــخ
ز شمشير تـو زيـــــســت آزاد بــلــــخ
به ما کيـنه توزی ز بغداد چيست؟
به بلخ گزين راز بــيـداد چيــــست ؟
نه مـا را به بغداديان دين يکيست
خــــدا و پيــمــبر در آئين يکيست
درين چند سالی کـه بـر ما گذشت
نکو يـــــاد داری چــــه بر ما گذشت
سه پيکار سه ساله بـا کافران
کـــــــــه يـــاری نکردنــــــد بغـــــداديـــــان
ســــه ســــال دگـر ز آسمان بر زمين
نيامـــــــد يکی قطره ز ابــــــر نــــميـــــن
نگشته هنــــوز آب در جــوچــــه بــــاز
کـــــــه بغـــــداد کـــرده سر کــــــيسه باز
اگـــــر کـــفر از کــــــعــبه آيــــــد بــــــرون
نـــــدانيم حـال مسلــمــانــــست چـــــون؟
چــــو شــهـبانــوی بــلـخ دستان شنــود
به صد مهربانی زبـــان بـــر کــشــــود
کـه اين کار را چاره شمشير‌نيـست
کشـــودش جــز از راه تدبيـــر نيـست
روان سرمــــــــهء چـــــشم تـــــــازه کــــنيــد
به مشکوی رخســـــاره غـــــازه کنــيــد
هــراسی ز جنگ و ز بيداد نيــــــست
دگــر چون سپاهی ز بغداد نيــــــست
بـــــــــــمردان روان داده ام مـــــن پيــــــام
کـــــــه شمشير دارنـــد انــــــــدر نيــــــام
زنان شور کردند و شـــــادان شـدند
از آن مــــــــژده نيک حيـران شـــــدنــــد
همه با دل شــــــــاد گـــــــشتــــــند بــــاز
نبود آگــهی هـــيچــــکـــــــس را ز راز
چـــــو ســـلـــطان بــغـــداد را شد خبر
کـــــــــــه آمـــــد فرســــــتادهء او بـــــه فـــــر
روانــــش بــــه دربــــار فــــرمـــود بــــــــــار
کــــه آگـــــه کنــــــد زودش از راز کار
فـــــرستــاده آورد نــــزديـــک شــــــــــــــــاه
بــــه طــــشت زريــن ز آبــنوس سـيــاه
يکی طُـــرفـــه صــنــدوق گنجينـــــــه‌ای
دُرفــشــام و روشــن چــو آيـيـنــــــــــه‌ای
مُرصّع بياقـــــوت ســـــــرخ بــــلــخـــــــــش
مـــــزيــن بــــه گلـــــگونه لعل بــدخـــــش
يکي نـــــــامه با جعبه هـــمــراه بـــــــــود
کـــــه بنوشتــــه بر بانــوی شــــــاه بــــــود:
کـــــه ای آفتاب جهان را تــــو مــــاه
نـــــــگين سليمــان ديـــــــهيـــــم و گاه
شـه از بلـخ خواهد سه چندان خراج
مــنــت مــــــيدهــم سه سه چندان بباج
کـه هرچند فـــــــرمـــــان بغــــــداد بـــــود
ز مردم ستاندنـــــــــــش بـــيــــداد بـــــود
گياهی به پايان هـــــــفت ســال شـــوم
ندارند مردم در ايــــــن مــــرز و بــــوم
نداند کسی که کاندرين جعبه چيسـت ؟
کِه پوشيده آن را و در خورد کيست؟
نيفگنده مردی چــــو بــــر آن نــــظـــــر
زنی چون ترا می ســــزد زيـــــــب بــــر
بـــه خـلــوت ســر جــعــبه را بــاز کن
مـــرا از قــبــــــــولـــش ســــرافـــراز کـــــن
چو شهبانو ديـــد ارمـغــان شِــگــفــت
سرانگشت حــيرت بـدنــدان گرفــت
هراسان و حيران بـا خــويــش گفــت
چنين گنجی نتوان ز سلطان نهفــت
به خلوت چو آن جامه سلطان بديـد
بـــــــــافغان درآمـــد گــــــريبـــــان دريــــد
کـــز اقــــــــبـال نـيک و ز يــاری بخــت
نشستم همه عمــــر بـــــــرگاه تخـــــــــت
به نيـرو و قـــوت جهــــان پــــــــهــلـــــوان
سر و سرور شــــــــاه و شــــاهنشهــــان
زمين و زمــــــــانم به زيـــــــر نگــــــــيـــن
مـــــــــهين سرورانم رهيـــــــئی کـمـــيــــــن
نياورد کـــــــس چــــون بــــــه زانو مــــرا
کــــــــــــه آورد ايـــــن شــاهبانــــــو مـــــرا
ز مـــــــردم پــــــژوهی و دادآوری
ز روشنـــــــــدل و ز دانــــــــش وری
به چون زن سزد کـشور و تخت و تاج
نه مردی که ز مردم گيـــرد خـــــــراج
به مردم ندادن چه شاهيست ايـن؟!
ستاندن ز مردم گــــــدائيســــت ايــــــن!
بــــــــــه بـانوی بغداد فرمــــــــــود شــــــــاه
کــــــــــه زی بلخ بامی کـــنــــد روبـــــــراه
پيـــــــامبر نشايد بــه مــينـــــوی بــــلـــــخ
بــجـــــــــز تو فرا نـــــزد بـــانـــوی بـــلــــخ
نديـــــدست چشم زمـان هــيــچــــــــگاه
قـــــــــــرانی چنـــــان در مــيــــان دو مـــــاه
چو خلوت گزيدند و تنها شـــدنــــد
بجـان گرم شيرين سخنهــا شــــدنــــد
ميــــان ســـــــــخنهــــــا ز احــــوال شــــــاه
سخن کــرد بـــــا وی ز افــغـــــان و آه
بدو گــفت بــانـــــــوی بــــلــــــخ گـــــزيـــن
کــه ای زيب اورنگ و تاج و نگيـــن
بـرين جامه زين پيش هرگـــــز همی
نــــکرده نــــــظـــــر هيـــــچ نـــامحــــرمی
ترا زيبد ايــــــــن جامـه ای رشــــــک مــــــاه
که نامحرمت نــيست چشمان شــــاه
من هــرگــــز نپـــــــوشيده ام جامـــــه‌ای
کــه افتد بــــر آن چشــــم بيــگانه ای
ز شـــه تحفهء بس گـــــرامی مــــراست
چــــــــو آزادی بــلـخ بـامی مـــــراســــت
نگيری گر اين جــامـــه کاری کــنـــم
جــــــــهـــــان را از آن يــــادگاری کــنـم
ز بيـــگانـــــــــه چـــون بــلــخ آزاد کـــرد
از آن جــامــه يک مسجد آباد کــــــرد.
اين داستان را ابن بطوطه در سفرنامه خويش (ترجمه محمد علی موحد) از قول تاريخ دانی به عنوان تاريخچهء بنای مسجد باستانی بلخ به فرمان بانوی بلخ هنگام عبور از بلخ ثبت کرده است.
اينک محض و تنها برای تسهيل بيشتر آنهم برای نو جوانانی که متاسفانه از يار و ديار دور مانده اند و جبراً به ادبيات خويش تا حدی نا آشنا شده اند، خواستم بصورت بسيار مختصر در مورد برخی لغات و مطالب ديگر اين قطعه شعر مرحوم پژواک در حاشيه روشنی اندازم:
۱، ابن بطوطه از جهانگردان و جغرافيه‌نگاران معروف اسلام است، که اصلاً اهل طنجه (طنجير) بود و به روايتی بين سالهای ۱۳۰۴ ــ ۱۳۸۸ميلادی می زيست. نوشته های ابن بطوطه تا ايندم از جمله مآخذ معتبر جغرافيايی و ثقافتی به شمار می رود و اوضاع اجتماعی آن ادوار و روزگاران را بيان می دارد.
اين دانشمند شهير مدت سی سال به سفرهای طولانی پرداخت کـــــــــه از شمال افريقا آغاز و به سوريه، مکه معظمه، فارس، آریانا، آسيای ميانه، هندوستان، سيلون و جزيره سماترا و ساير نواحی اين بلاد و از سوی غرب تا هسپانيه را در بر گرفت. شهر يا ايالت شيبا يا سبا عبارت بود از نواحی جنوبی عربستان، يمن حاليه و حضرالموت، که در راه تجارتی هندوستان با افريقا واقع بود و بنا به همين موقعيت به انواع ثروت شهره آفاق بود. ذکر سبا در اسناد آسوری متعلق به قرن ۸ قبل از ميلاد آمده است. خلاصه سرزمين سبا در ازمنه قديم مرکزيت عمده سياسی، اجتماعی و اقتصادی را دارا بود و از مدنيت خاصی بهره‌‌مند، که از باقيات آثار و خرابه ها موجوده آن معلوم می شود. بلقيس ملکه آن ديار بود. نام سبا در قرآن کريم مذکور و مفسران آن کتاب آسمانی مشروحاً در مورد آن داد سخن داده اند. دو نام بلقيس و سبا و قصه بلقيس و حضرت سليمان پيغمبر در متون ادبی السنه دري و پشتو به کرات مذکور است و تلميحات شعر زيادی از آن مشحون می باشد.
ابن بطوطه بعد از عبور از جيحون به شهر باستانی بلخ رسيد و از مساجد، مدارس و اماکن متبرکه به شمول مسجد بزرگ آن که به مسجد نُه گنبد مشهور بود و آن را مسجد حج پیاده هم خوانده اند و موضوع داستان فوق را تشکيل می دهد، ديدن کرد.
بانوی بلخ بانی مسجد جامع و بزرگ آن شهر زنی بود که شوهرش داود بن علی نام داشت و در عهد عباسيان می زيست. خليفه يا پادشاه دودمان عباسی مذکور در اين داستان عبارت است از ابوجعفر عبدالله‌المنصور ۷۵۴ــ ۷۷۵، که اصلاً در حومه و سواد کوفه زندگی می کرد و در سال ۷۶۲ بغداد را تهداب گذاشت و بدانجا منتقل گرديد. برمکيان معروف امور وزارتهای او را عهده دار بودند.
بلخ يا باختر و باختريا پايتخت امپراتوری باختريا و زادگاه زردشت (زراوسترا) بود، که بعداً شمالی ترين مرکز آيين بودا(بوديزم) به شمار می رفت. بلخ به سال ۶۵۳ عيسوی توسط اعراب فتح گرديد و در دنيای اسلام از بسا جهات شهرت بسزايی يافت، تا جايی که آنرا اُم اٌّلبلاد (مادرشهرها) خواندند. اين شهر زيبا در حوالی سال ۱۳۲۱ عيسوی مورد حمله چنگيز قرار‌‌گرفت و ويران شد.
شهر بلخ را که نويسندگان اسلام اُم‌اٌّلبلاد خواندند، در ازمنه قديم به نام های باختر، بخديم، بلهيکا، بلخ بامی و بلخ الحسنا و غيره هم ياد شده است.
گويند مسجد بزرگ و باستانی بلخ ، که ابن بطوطه به استناد مردم بلخ از آن يادآور شده به مسجد نُه گنبد و همچنان به مسجد حج پياده نيز‌شهرت داشت.
برخی را عقيده بر آن است که اين مسجد روی خرابه های آتشکده معروف بلخ ، که بانی آن زراشترا(زردشت) بود و بعداً هنگام شيوع آيين بودا به معبد بزرگ بودايی مبدل گشت، بنا نهاده شد که خرابه ها و رواق های از آن تا ايندم به نظر می خورد. حتی همين خرابه ها هم حاکی از عظمت و جلال اين بنای بزرگ و عظيم اسلاميست.
اميدوارم اين قطعه شعر اهدائيه بيشتر مورد توجه دوشيزگان و بانوان ارجمند افغان قرار گيرد.
اقل عباد عتيق‌الله پژواک
معنی بعضی از لغات آمده در این شعر:
بِهِین: خوب، نیکو، گزیده، بهترین. به معنی هفته نیز گفته شده.
دُرفشام: بلند، درخشان
سَریرام: زیبا
هور: خور، خورشید، به معنی ستاره و بخت و طالع هم گفته شده.
برجیس: ستارهء مشتری
منیر: نوردهنده، درخشان
پژوهش: تفحص، تحقیق، رسیدگی، تجسس، جستجو
دستور (به ضم اول در مصرع اول): وزیر. (به فتح اول و مصرع دوم): آئین و شیوه
طغرا یا طغری: (ماخوذ از ترکی) چند خط منحنی تو در تو که اسم شخص در ضمن آن گنجانیده می شود و بیشتر در روی مسکوکات یا مهر اسم نقش می کنند.
باج: مالیات، عوارض، آنچه که در قدیم پادشاهان بزرگ از پادشاهان زیر دست و مغلوب خویش می گرفتند. همچنان به پولی که به زور از کسی گرفته شود، مانند پولی که سارقان از مسافرین راه می گیرند، گفته می شود. ساو هم گفته شده.
همچنان باج یا واج که آن را واژ یا باژ هم گویند: (مشتق از کلمهء اوستایی وچ) به معنی گفتار و سخن. همچنان یکی از مراسم مذهبی زرتشیان، خاموشی و سکوت هنگام اجرای مراسم مذهبی، دعاهای که آهسته و زیر لب خوانده می شود.
خراج: مالیات ارضی، مالیاتی که از زمین و حاصل مزرعه گرتفه می شود. در قدیم مالیات اراشی که در بلاد اسلام از غیر مسلمانان می گرفتند.
عجم: غیر عرب
ام البلاد: (کلمه عربی) مادر شهرها، لقب بلخ باستان
سور: میهمانی، بزم، جشن.
همچنان به معنی اسپ یا اشتر یا خر که خط سیاه در پشت او از یال تا دمش کشدیه شده باشد. آن را خوش یمن نمی دانند و از اینرو گویند: “سور از گله دور”. نیز به معنی انسان یا حیوانی که از دیگران برمد و دوری کند.
غازه: گلگونه، سرخاب که زنان به گونه های خویش می مالند.
خرگه یا خرگاه: خیمهء بزرگ، سراپرده. خرمگه و خرمگاه نیز گفته شده.
مُهین یا مهینه: بزرگ، بزرگتر، بزرگترین
دستان: سرود و نغمه و حکایت و افسانه. همچنان مکر و حیله و تزویر.
همچنان دستان در داستان های شاهنامه نامی است که سیمرغ به زال پدر رستم داده است.
مُشکوی یا مُشکو: بتخانه، حرمسرا، بالاخانه، کوشک
فَر یا فره: شان و شوکت، زیبایی، شکوه، رونق، پرتو، فروغ
طُرفه: سخن تازه و نیکو، چیز تازه و نو و خوشایند. شگفت و نادر از هر چیز.
مُرصع: جواهر نشان
گاه: جا، مکان، هنگام، وقت، زمان، مانند اسم زمان در آخر کلمه: شامگاه وعلامت اسم مکان در آخر کلمه: لشکرگاه.
به معنی تخت پادشاهی و به معنی بوتهء زرگری و ظرفی که در آن سیم و زر ذوب می کنند، هم گفته شده.
بلخش بر وزن بدخش: برخی آن را نام دیگر بدخشان پندارند اما بعید نیست همانا بلخ مراد باشد که بدخش پاره ای از آن بوده و بدخش به شکل بخدش (به سکون دال) دیده شده است که به بخدی نسبت توان داشت. ابن بطوطه آن را تلفظ عامیانهء بدخش می خواند.
دیهیم یا داهیم: تاج، افسر، کلاه پادشاهی.
همچنان در اصطلاح هواشناسی حلقه های از بخار که گرد ماه یا خورشید پیدا می شود.
مینو: بهشت
قِران: به هم پیوستن، نزدیک شدن. همچنان قران واحد پول را گویند.
اورنگ: سریر، تخت پادشاهی
بام: سقف خانه. همچنان بامدادان، سپیده دم.
عبدالرحمن پژواک
